در جواب باید گفت از تاریخ بسیار می‌توان آموخت؛ اما به شرط آن‌که هدفمان آموختن و عبرت از تاریخ باشد. تاریخ‌ دریچه‌ای برای شناخت «انسان» است و ملتی که تاریخ نمی‌داند، در اصل شناختی از انسان ندارد. همانگونه که شناخت هر شخص بدون اطلاعات گذشته‌اش ناقص است، شناخت انسان‌ها نیز بدون دانستن تاریخ کامل نیست؛ چرا که سرنوشت بشر مانند امتداد یک خط است و اگر قرار باشد نقطه‌ای از آن را مورد بررسی و فهم قرار داد، باید به عقبه آن رجوع کرد و تأثیر و تأثرات آن را شناخت.

گذشته، چراغ راه آینده است

به قول محمد اسفندیاری: «انسان در فلسفه، روان‌شناسی، زیست‌شناسی و… چنان شناخته نمی‌شود که در تاریخ شناخته می‌شود. علاوه بر این، مردمی که حافظه تاریخی نداشته باشند، کودک، بی‌تجربه و بَدَوی هستند و در هر کاری باید از صفر بیاغازند. اما عقل اقتضا می‌کند که آدمی در هیچ کاری از نقطه صفر شروع نکند، بلکه از تجربه‌های دیگران که در تاریخ یافت می‌شود، بهره جوید. تاریخ، پیرمردی خسته و خمیده، با ریشی سفید و کوله‌باری از تجربه‌های ارزنده است که باید به لب‌هایش چشم دوخت و از او آموخت. تاریخ، سرگرمی علمی نیست، تجربه‌آموزی و عبرت‌اندوزی است و افزودن عمر گذشتگان به عمر خویش. فقط با نگاه به عقب می‌توان جلو رفت، هرچه انسان به گذشته بنگرد، بیشتر قدرت آینده‌نگری خواهد داشت.